अंक ३ - मुखपृष्ठ आणि अनुक्रमणिका

 

 मुखपृष्ठ आणि अनुक्रमणिका 

सर्व हक्क लेखकांस स्वाधीन. या अंकातील मते संबंधित लेखकांची आहेत, त्यांस संपादक मंडळ जबाबदार नाही.

मुखपृष्ठ आणि रेखाचित्रे – रवी दाते. 

1       स्वागत (रवी दाते) 4

2       लेख, कथा... 6

2.1        'ग' ची बाधा (सदर) - गद्य - कार्यवाहक बापू (कुमार जावडेकर) 6

2.2        लेख – लुच्ची जीभ (नहा बापट अन्वेकर) 9

2.3        DIY आणि माझे प्रयोग (डॉ. आनंद शिंत्रे) 11

2.4        लेख – अपमान – कसा, किती, कुणी आणि कुठे? (रवी दाते) 18

2.5        लेख – बैय्या ना धरो (डॉक्टर मुकुल आचार्य) 21

2.6        कादंबरी – ‘बे-जमाव’: (प्रकरण २) – जे न देखे कुशल’ (कुमार जावडेकर) 24

3       आस्वाद (कविता / गीत/ गजल) 31

3.1        काव्यास्वाद -  स्वच्छंदे होतो विहरत (श्रीकांत पट्टलवार) 31

3.2        कविता – बहावा (करुणा नेहरकर) 34

3.3        कविता – साहित्य (करुणा नेहरकर) 35

3.4        कविता – ध्यास (लीना फाटक) 36

3.5        जगणे (उल्का चौधरी) 37

3.6        एका आईची आई होता यावे (पल्लवी पुरवंत) 38

3.7        तारा (अंजली शेगुणशी) 39

3.8        रती (अनिरुद्ध कापरेकर) 40

4       गप्पा-टप्पा... 41

4.1        निसर्गाचा साक्षात्कार सलील तांबे यांच्या कॅमेऱ्यातून (मीरा पट्टलवार) 41

5       डिंगूचा कट्टा.. 50

5.1        सृष्टी चित्रं (पूर्वी गोठे) 50

6       गंमत जंमत. 54

6.1        एक वेगळाच सांख्यिकी योगायोग (संजय भगवंत कुळकर्णी) 54

१. स्वागत

स्वागत 

रवी दाते 

पुणेकर, मुंबईकर की नागपूरकर मध्ये पुलं लिहितात की “मुंबईत जसे उन्हाळा आणि पावसाळा हे दोनच ऋतू असतात….”  त्याचप्रमाणे इंग्लंडच्या “नॉर्थ वेस्ट” मध्ये उन्हाळा आणि हिवाळा असे दोनच ऋतू असतात. पावसाळा बारा महिने असतो त्यामुळे त्याला स्वतंत्र ऋतूचे स्थान नाही. कदाचित यामुळेच वर्ड्सवर्थ साहेबांना कविता सुचण्यासाठी फार लांब जावे लागत नसावे. सततचा पाऊस आणि लेक डिस्ट्रिक्ट मधील वास्तव्य. मुंबईत असते तर ग्रीष्मातील उकाड्यात पावसाऐवजी घामाच्या धारांवर किंवा वैशाखातील वणव्यावर कविता सुचणे कठीणच. काही म्हणा, पावसाचे आणि कवितांचे अतूट नाते आहे आणि का नसावे?

या “रिमझिम गिरे सावन” ने सगळी सृष्टी कधी तारुण्याने बहरून उठते तर कधी  “टप टप बरसणाऱ्या पाण्याने” याच तारुण्यात "आग" लागते, असो!

या पावसामुळे सगळ्यांच्याच मनातून काव्य सहज उमटते, मग ते काव्य अगदी “येरे येरे पावसा” सारखे बालगीत असो की बालकवींचे “श्रावण मासी हर्ष मानसी” असो किंवा बोरकरांचे “गडद निळे गडद निळे जलद भरुनी आले” किंवा शांता शेळके यांची “आला पाऊस मातीच्या वासात”. 

पश्चिमाईचे वाचकही या काव्य स्पर्धेत मागे नाहीत. यंदाच्या सृष्टी विशेषांकात पावसाची वर्दी देणाऱ्या “बहावा”ची पश्चिमाईत वर्दी लावली आहे करुणा नेहुरकरांनी. याशिवाय इतर अनेक कवींनी कवितांचा पाऊसच पडलाय.

निसर्गाकडे वेगळ्या “दृष्टी”ने पाहणाऱ्या सलील तांबेंची मुलाखत घेतली आहे मीराताईंनी. या पावसाळ्यात घराबाहेर पडायचा कंटाळा आला तर घरबसल्या करायच्या उद्योगांचे मार्गदर्शन केले डॉक्टर शिंत्रे यांनी.

लतादीदींच्या गाण्यांचे विश्लेषण करून त्यातील बारकावे साध्या सोप्या भाषेत समजावावेत ते डॉक्टर आचार्यांनीच.

१२ जून हा पुलंचा स्मृतिदिन. या निमित्ताने जावडेकरांच्या “निवडक अपुलं” मधून छोटासा भाग पुलंना श्रद्धांजली म्हणून आणि त्यांच्याच कादंबरीतील पुढील क्रमशः प्रकरण तुमच्या मनोरंजनासाठी समाविष्ट केली आहे .

याशिवाय यंदाच्या सृष्टी विशेषांकाच्या निमित्ताने "डिंगूच्या कट्ट्यात" पूर्वी गोठे या आपल्या बाल मैत्रिणींनी काढलेली सुंदर निसर्ग चित्रे आपल्याला नक्कीच आवडतील.

"गंमत जंमत" सदरातील संजय कुलकर्णींचे वैश्विक योगायोग आपल्याला आश्चर्यचकित करतील

प्रतिक्रिया लिहिण्यात अडचण असेल तर अस्मादिकांचा “अपमानकारक” लेख मदतीला आहेच.

पश्चिमाईचा वाचक वर्ग दिवसेंदिवस वाढत आहे हे आनंदाची गोष्ट आहे, तसाच प्रतिसाद नवनवीन लिखाणाने द्यावा.

कळावे, लोभ आहेच, तो वाढावा आणि लिहून कळवावा.

 - रवी दाते.

२.१ - 'ग' ची बाधा (सदर) - गद्य - 'निवडक अ-पुलं' - कुमार जावडेकर

निवडक अ-पुलं - कार्यवाहक बापू 

कुमार जावडेकर

[बारा जून हा पु. लं. चा स्मृतीदिन. त्यांचं बापू काणे हे व्यक्तिचित्र पुन: एकदा रंगवायचा हा मी केलेला प्रयत्न - माझ्या 'निवडक अपुलं' या इ-पुस्तकातून.]

यूट्यूब वर: 

दुपार असूनही सगळीकडे शुकशुकाट होता. संपूर्ण मुंबईवरच 'शुकासारिखं पूर्ण वैराग्य' आलंय असं माझ्या मनात आलं. मग शुकशुकाट आणि शुक यांचा काय संबंध असंही वाटून गेलं! सध्या वायफळ विचारांना भरपूर वेळ असतो.

तेवढ्यात 'शुक शुक' अशी हाक ऐकू आली.

'काय, करोना पाळताय ना?' 

तोंडाला घरगुती मुखवटा, हाताला मोजे, दुचाकीला दोन्ही बाजूंना लावलेल्या पिशव्या आणि मागे लावलेला गठ्ठा अशी ती बापू काणेची एकपात्री वरात माझ्या दारात (सुरक्षित अंतरावर) उभी होती.

'आत येत नाही, भरपूर कार्य आहे.'

जणू मी त्याला सद्यस्थितीत आत बोलवणारच होतो.

'बापू, करोना पाळणं? ते काय कुत्रा-मांजर पाळणं आहे?'

'तुम्ही कुत्रे-मांजरी पाळताय? देऊ का आणून?' तो देईलही. भटक्या प्राण्यांना वसवणाऱ्या संस्थेचाही तो कार्यवाह आहेच. 'तुम्ही फक्त पथ्य पाळणारे. साबणदेखील साबणानं धुवून घेणारे.'

('सध्या सगळ्यांवरच सोवळं पाळायची पाळी आली आहे.' - आम्ही मनातच म्हणायचे.) 

'तू बाहेर कुठे भटकतोयस?' मी प्रकट विचारलं.

'भटकतोय? अत्यावश्यक सेवांसाठी बाहेर पडायचा परवाना आहे माझ्याकडे.'

त्याच्या गळ्यात 'हेल्थ सोशल वर्कर'चं ओळखपत्र होतं.

'या दोन पिशव्यांत साबण आहेत. मागे मुखवटे, टोप्या आणि मोजे.'

बापू आता पाच नव्या संस्थांचा कार्यवाह झाला आहे आणि त्यांचं कार्य असं वाहून नेतोय ही माहिती मला पुढच्या संभाषणातून मिळाली. 'मास्क टास्क फोर्स'साठी सुशी घरी शिवणकाम करते. अनंत ओळखींमधून 'साबण वाटप समिती,' 'औषध वितरण समिती' आणि 'अन्न पुरवठा समिती' तयार झाल्या आहेत.

'आणि पाचवी संस्था?'

'त्याचसाठी तुझ्याकडे आलो होतो.'

बापू अंत्यविधी मंडळाचाही चिटणीस आहे. माझ्या मनात उगाचच शंकेची पाल चुकचुकली.

'दे की थोडी स्फूर्तिगीतं चालींसकट - 'उत्साहवर्धन' संस्थेसाठी. उद्या येतो.'

मी बोलायच्या आधीच तो अंतर्धान पावला आणि दोन दिवसांनी उगवला. बापूचा उद्या हा परवाही होऊ शकतो. त्याच्या बाबतीत 'करीन ती पूर्व' आणि 'म्हणेन ती वेळ' हे दोन्ही खरं आहे.

'हवालदारानं हडकावला.' एका दमात बापू म्हणाला, 'त्याला पाच मुखवटे आणि दोन साबण दिले. त्यांना बिचाऱ्यांना कोण देणार? पाडलीस गाणी? '

'हो. आता चाली करतोय.'

'त्यांत काय करायचंय? भजनी ठेका लाव. एखादं कर शास्त्रोक्त भीमपलासवगैरे. एक-दोन पारंपरिक ओव्यांच्या चालीत. बाकीच्यांना नवीन उडती हिंदी-पंजाबी धून चिकटव.'

'गाणार कोण आहे?' मी सवयीप्रमाणे त्याच्या कोडगेपणाकडे दुर्लक्ष केलं.

'बायकांची आणि लोकलमधली भजनीमंडळं बंदच आहेत. त्यांना आपापल्या घरी एक-एक ओळ बसवायला सांगू. उद्या येतो.'

बापूनं पुनः गायब झाला.

दोन आठवडे बापू आला नाही तेव्हा मात्र मला काळजी वाटायला लागली. दूरध्वनीही व्यस्त येत होता. अचानक त्यानंच संपर्क केला.

'घरीच आहे'.

'काय रे, बरं नाही?'

'खडखडीत आहे. पण मीच 'विलक्षण' वाहक निघालो करोनाचा.' (बापूला 'लक्षणविरहित' म्हणायचं होतं.)

'धन्य! कळलं कसं मग?'

'मोफत चाचणी केंद्र सुरू केलं. त्या संस्थेचा... '.

त्यानं पुढं बोलायची गरज नव्हती.

'तुझ्या संपर्कात आलेल्या लोकांना?'

'काळजी नाही. मी खबरदारी घेतलीच होती. तरी सगळ्यांचा माग काढून खात्री केली.'

'निदान या निमित्तानं तुला विश्रांती मिळाली असेल.'

'अरे केवळ दूरध्वनीवरून प्रत्येक संस्थेचं काम दुप्पट केलंय! माणसं कमी पडतायत. बाहेर निघणार उद्यापासून. पुनश्च हरिः ओम!' 

बापूच्या शब्दांत मला तुरुंगातून सुटून आलेल्या टिळकांचा भास झाला.

मी समोरच्या माझ्या कविता बघितल्या. एक गीत 'वसंततिलका' या वृत्तात होतं. त्यातला एक जुना श्लोक 'राजास विश्राम तसा क्षणमात्र नाही' मला नेहमी आठवतो. रवी, पवन आणि त्याप्रमाणे राजा यांना कधी विश्रांती मिळत नाही असं त्याच्यात अभिप्रेत आहे.

मला 'राजा' च्या जागी तिथे 'बापू' असायला हवं होतं असं वाटलं.

जागा झालो तेव्हा माझ्या लक्षात आलं, वेळ दुपारचीच होती. बाहेर शुकशुकाटच होता. माझ्या हातात 'व्यक्ती आणि वल्ली' घट्ट धरलेलं होतं. जाणीव झाली - बापू, गंपू, नारायण ही स्वप्नचित्रं नव्हती, ते आदर्श होते आपल्यासाठी.

उठताना विचार केला, आपणही कामाला लागायला हवं…

- कुमार जावडेकर

हे संपूर्ण इ-बुक वाचण्यासाठी कृपया खालील दुवे वापरा:

भारत:
https://www.amazon.in/dp/B086YZNVWH

यु. के:
https://www.amazon.co.uk/dp/B086YZNVWH

यु. एस. ए:
https://www.amazon.com/dp/B086YZNVWH

२.२ - लुच्ची जीभ (नेहा बापट अन्वेकर)

लुच्ची जीभ

नेहा बापट अन्वेकर

लहानपणापासूनच मला ताटाची डावी बाजु म्हणजेच चटणी, मिरची, कोशिंबीर, लोणची आवडत असत! हे बघताच तोंडाला पाणी सुटायचे. अर्थातच मी लेफ्टिस्ट आहे अशी समजुत करून घेऊ नका. उजवीकडे वाढलेले पदार्थही - फळ भाजी, मेथीची पातळ भाजी (झणझणीत लसणीची फोडणी असलेली) - ही तितकेच प्रिय. तर लेफ्ट असो किंवा राइट विंग, कुठली ही, शेवटी सर्व काही सेंटरच्या भातात कालवून घ्यावं लागत तेव्हा जो घास घेतल्याचं समाधान आणि कालवलेल्या घासाची स्वादपूर्ती होते त्याला तोडच नाही!

मुळातच मी फार चटोरी. हो चटोरी, हाच शब्द योग्य ठरेल! तर चटोरीच आहे, हे म्हणायला हरकत नाही; पण त्याचा दोष मी माझ्यावर न घेता माझ्या आजी-आई-काकूंना देईन. आमचे पारंपरिक महाराष्ट्रीयन संयुक्त कुटुंब असल्या मुळे, सतत घरात सण-वार, त्यात केले जाणारे वेगवेगळे पदार्थ आणि त्या विषयाची चर्चा, आणि कुठल्या सणाला काय गोड करायचे, हे लहानपणापासूनच  माझ्या कानावर पडत होते. अगदी साधी शिजवलेली कोरडी बटाट्याची भाजी कशी असावी, त्यावरही मी उपदेश करू शकते. अर्थात बटाट्याच्या फोडी एकसारख्या चिरण्यापासून, त्यात हळदीचे  प्रमाण किती - खूपच  जास्त्त हळद पडल्यास भाजी पिवळी धम्म झाली आता ती पानावर शोभून दिसणार नाही, असे म्हणायचे. हे म्हणजे वेडिंग रीसेप्शनला उभी राहणाऱ्या एका नवीन नवरीचे make up बिघडले आणि आता ती नवऱ्या मुलाला शोभून दिसणार नाही, इतके सिरियस. हळद आणि तिखट, यांचे प्रमाण, नुसते स्वादावर न अवलंबून -  रूपावर आणि रंगावर ही असावे - त्या दोन्ही रंगाचा कॉम्बिनेशन, त्यामुळे सुरेख तयार झालेला हल्का नारंगी रंग येईल अशीच भाजी पानाला शोभून दिसते. तसेच मेथीच्या पातळ भाजी साठी मेथी निवडत असताना, थोडासा भाग दांडी चा ही घ्यावा, असं न केल्यास, किंवा नुसती पानंच घेतल्यास भाजी शेणा सारखी होईल, अश्या असंख्य सूचना। एखादा नवीन शेफ ऐकून, पळूनच जाईल!

आता शेणासारखी का मेणासारखी, गमतीचा भाग असा की पोटात गेल्यावर सर्व काही शेणच होते नं! पण पदार्थाला चवी सोबत, गुण आणि रूप ही तितकेच महत्वाचे अशी आमच्या घरी पक्की समजूत होती. थोडक्यात म्हणजे डोळ्यांना सुरेख दिसणारे पान आणि दृष्टीस पडल्या मुळे तोंडाला सुटणारे पाणी - पचनक्रिया मूळात डोळ्यांपासून सुरू होते, मग जिभेहून पुढे वाढते, मग पोटात जाते आणि शेवटी त्याचे ** होते. जेव्हा पोटात जाऊन शेवटी सर्वांचे ** होणार, तेव्हा एकीकडे काहीही खावे, कसेही खावे, कित्तीही खावे अशी बेफिक्रीची आणि दुसरीकडे जितके भाग्यात मिळेल, जसे मिळेल, तितके खावे आणि प्रसन्न राहावे अशी संत प्रवृत्तीची, या दोन्हीही विचारधारा मला कधीच पटलेल्या नाहीत. मला तर स्वप्नातही पाणीपुरी, सामोसे, छोले-भटुरे, झणझणीत मिसळ पाव, भरली वांगी, मिरचीचा ठेचा दिसत असे. 

नेहमी ताजे-सुग्रास-चमचमीत अन्न शिजवावे, स्वतः खावे आणि इतरांस ही प्रेमानी खाऊ घालावे, हीच माझी फिलॉसॉफी आणि याचा मला कधीही कंटाळा येत नाही. कारण ज्याला झोपेतही उद्या स्वयंपाकात काय करायचे अशे विचार येत असतात, त्याला कधी ही स्वस्थ बसू देत नाही त्याची "लुच्ची जीभ"!   

-- नेहा बापट अन्वेकर

२.३ - लेख -DIY आणि माझे प्रयोग (डॉ आनंद शिंत्रे )

DIY आणि माझे प्रयोग

डॉ आनंद शिंत्रे

DIY (Do-It-Yourself) हा नवीनच शब्द मी १९९४मध्ये इंग्लंडमध्ये नोकरीसाठी आलो तेव्हा पहिल्यांदा ऐकला. कृषि रसायने बनवणाऱ्या दोन वेग-वेगळ्या गावातील कारखान्यांची जबाबदारी माझेकडे होती. भारतापेक्षा प्रकर्षाने जाणवलेला फरक म्हणजे व्यवस्थापनातले अतिशय कमी स्तर. बहुतांशी कामगारांकडे (Operators) असणारी बहुविध कुशलता (Multi-Skilling) आणि दिलेले काम स्वतःच अधिकाधिक कार्यक्षमतेने करण्याच्या प्रामाणिक वृत्तीमुळे त्यांच्या मागे लागून काम करवून घेणारे सुपरवायझर / शिफ्ट मॅनेजर यांची अगदी मोजकी संख्या होती. औद्योगीक कामगार संघटनांच्या सावलीत राहून कामचोरी करूनही अधिकाधिक मागण्या पदरात पाडून घेण्याच्या त्या काळच्या (..?) भारतीय रसायन-क्षेत्राच्या वातावरणाशी हे चित्र विसंगत होते. प्रक्रियेच्या रिएक्टर मधून ठराविक वेळी नमुने (Samples) काढणे , त्याचे आवश्यक मोजमाप/पृथ्थकरण करणे, प्रक्रियेबद्दल  अचूक आणि प्रामाणिक नोंदी ठेवणे ,कच्चा माल गोडाउन मधून फॉर्क लिफ्ट ट्रक चालवत रिएक्टर जवळ आणणे आणि काळजीपूर्वक योग्य पंपाच्या सहाय्याने भरणा करणे, रासायनिक प्रक्रिये मधून उत्सर्जित दूषित द्रव्यांची, घातकी वायूंची  विल्हेवाट लावणे / प्रक्रिया करणे अशी अनेक कामे  त्यांच्या १२ तासांच्या शिफ्ट/ पाळी मद्धे बिनचूक आणि बिनतक्रार पार पाडत असताना प्रोसेस बद्दल विविधांगी सुधारणाही सुचवत. आठवड्यात दोन दिवस आणि दोन रात्रपाळी करून, ही शालांत परीक्षाही अनुत्तीर्ण मंडळी, मधले ३ दिवस सुट्टीवर (किंवा बाहेरचे दुसरे काम करीत) असत. नुसते घरात बसून ३ दिवसांची सुट्टी घालवण्यापेक्षा ही मंडळी त्यांच्याकडे असणाऱ्या landscaping, carpentry, brick - laying , roof repair, electrician , plumbing ,कार दुरुस्ती, lorry-driving इत्यादि प्रकारचे कुशल जोड-व्यवसाय करून भरपूर कमाई करीत. यातले काहीजण आता यशस्वी लघु-उद्योजकही झाले आहेत.    

भारतातून इंग्लंडला आल्यामुळे आमच्या दैनंदिन जीवनातही बरेच बदल झाले होते. स्वयंपाक, घराची स्वछता, धुणे-भांडी, कपड्यांची इस्त्री, ड्रायविंग ही सगळी कामे आता स्वतःकडेच आली होती ! घराची  हीटिंग  सिस्टम, बॉयलर, सेक्युर्टी अलार्म सेटिंग, लॉन कापणे, घराचे रंगकाम, डेकोरेशन, भिंतींवर पडद्यांचे रॉड अगर Blinds बसवणे, जमिनीवर टाइल्स / laminate बसवणे ही कामे हळूहळू जमू लागली आणि नव्याने इथे येणारी अननुभवी (भारतीय) मित्र मंडळी सल्ला विचारू लागली ! सुरवातीला ही सगळी कामे स्वतःच पार पाडणे ही हौसेपेक्षा गरज होती. अशी बारीक सारीक कामे करायला दर वेळी Handyman  बोलावणे ही खर्चिक बाब होती. शनिवार आणि रविवार ही दोन दिवस सुट्टी या कामांसाठी अगदी योग्य वेळ होती.

DIY चा इतिहास: DIY म्हणजे बऱ्याच जणांना IKEA मधून विकत आणलेले पेटी-पॅक उघडून कपाटे अगर शेल्फ बनवणे किंवा घराचे रंगकाम करणे असे वाटते. पण DIY ही चाकोरीतील गोष्टींपलिकडे जाणारी मनोवृत्ति (स्टेट ऑफ माइंड) आहे. म्हणून आपण याचा थोडा इतिहास किंवा कारण मीमांसा समजून घेऊ. मॅंचेस्टरचे आणि लंडनचे सायन्स म्यूजियम, आमच्या रेडिंग मधले MERL (म्यूजियम ऑफ इंग्लिश रूरल लाइफ) या ठिकाणी अनेक क्षेत्रातल्या अवजारांचे क्रमवार मांडलेले प्रदर्शन आपल्याला अंतर्मुख करते. “गरज” ही शोधाची जननी खरी, पण “संधि” हा शोधाचा बाप आहे असे कुणीतरी म्हटले आहे. पण गरजेपोटी शोध लावायला योग्य हत्यारे मिळण्याची संधि आणि त्यांचा वापर करण्यासाठी जिज्ञासू वृत्ती मात्र असायला हवी. दुसऱ्या महायुद्धानंतर  इंग्लंडमध्ये भाजीपाला महाग आणि दुर्मिळ झाला ,पण त्यातूनच सामान्य लोकांना स्वतः कसून भाजीपाला उगवण्यासाठी allotment चे छोटे प्लॉट सरकारकडून विनामूल्य उपलब्ध झाले आणि त्यातून देशभरात भाजीपाला उत्पादनातील वेगवेगळे प्रयोग करणाऱ्यांच्या भावी पिढया तयार झाल्या. महायुद्धानंतर युरोपभर पुनर्बांधणीचे युग सुरू झाले. युद्धकाळात वस्तू नादुरुस्त झाल्यास, फेकून न देता शक्यतो दुरुस्तीसाठी खटपट करणे ही सामाजिक ठेवण वाढीस लागलीच होती. साधारण १९५० आणि १९६० च्या दशकामध्ये जगभरात DIY साठी सुवर्णयुग अवतरले. लोकांच्या हातात थोडा पैसा खेळू लागला, अनेक हत्यारे त्यांच्यातील नवनवीन सुधारणांमुळे वापरायला सोपी आणि अधिक कार्यक्षम झाली. स्वतःच्या हाताने काही नवीन वस्तू बनविण्याचे छंद जोपासले जावू लागले. लहान मुलांच्या यांत्रिक सृजनशीलतेला वाव देणाऱ्या खेळण्यांपैकी “मेकॅनो”चा जन्मही याच दशकातला !

DIYचा च्या इतिहासात, १६८३-८५ मध्ये जोसेफ मॉक्सन याने लिहिलेले “Mechanic Exercises” नावाचे पुस्तक हे आद्य DIY चे पहिले Manual समजतात. या पुस्तकात लोहारकाम, धातूंचे ओतकाम ,कोरीवकाम, सुतारकाम ,नकाशे बनविणे इत्यादि विषय हाताळले होते. वाफेच्या इंजिनाचा १७६९ मध्ये शोध लावणाऱ्या जेम्स वॉटचे वर्कशॉप आणि त्याच्या हस्त-लिखित नोंदी आजही स्फूर्ति देतात. क्रांतिकारी यंत्र Lathe (लेथ्)च्या अनेक सुधारणा या काळात अनेक देशांमध्ये झाल्या आणि मग कारागिरांच्या कुशलतेला अशा बहुआयामी यंत्राची सुंदर जोड मिळाली. युरोपातल्या त्या काळातील महिलाही यामध्ये मागे नव्हत्या. मेरी गॅसकॉइन (Mary Gascoigne) या बाईने १८४२ मध्ये लेथ् वापरुन Woodturning केलेल्या कामाबद्दलचे पुस्तक प्रकाशित केले. Samuel Smilesचे १८५९ मधले 'Self Help: With illustrations of character and conduct' ही पुस्तकही विचार करायला लावणारे आहे. दुसऱ्या महायुद्धानंतर युरोपभर आत्मनिर्भरतेवर (Self-reliance)दिलेला भर म्यूजियममधल्या Dig For Victory, Make Do and Mend, Grow Your Own Food इत्यादि घोषणांची भित्तिपत्रके(posters) पाहताना लक्षात येतो. DIY ला वाहिलेले सुमारे ७०-वर्षापूर्वीचे इंग्लिश मासिक (फोटो १) पहा.

पाश्चात्त्य जगात DIY लोकप्रिय होण्याचे महत्वाचे कारण म्हणजे छोट्या कामांसाठी येणारा न परवडणारा खर्च. यांत्रिक अवजारांच्या सुधारणांमध्ये एकट्या माणसाला वापरता येईल अशी नवी हत्यारे बाजारात उपलब्ध झाली. त्यांच्या वापराबद्दल सविस्तर माहिती देणारी पुस्तके/साहित्य आले. आत्ता तर इंटरनेटमुळे नवीन अवजारांचा कार्यक्षमतेने कसा वापर करावा याचे विनामूल्य शिक्षण मिळते आहे. अशा या लोकप्रिय  DIY  मार्केटला   काबिज करणारी B&Q ही दुकान शृंखला Richard Block आणि David Quayle यांनी १९६९ मध्ये इंग्लंडच्या Southampton मधून सुरू केली. इंग्लंडमधली माझी आवडती इतर दुकाने/शॉपिंग म्हणजे म्हणजे IKEA,  WICKES,  ToolStation, वेगवेगळी गार्डन सेंटर्स हीच आहेत. टीव्ही वर बीबीसी / Channel-4च्या माझ्या आवडत्या मालिका म्हणजे Stacey Solomon’s Renovation Rescue, Repair  Shop, Sewing Bee, Bake-off, Great Pottery Throw Down, Britan’s Best Woodkeeper, Landscape. Artist of theyear, Make it at market इत्यादि.  हे प्रोग्राम पाहून तुमच्या मनात सहजच नवीन कल्पना सुचतात. जुन्या काळी बीबीसीवर Barry Bucknell च्या DIY शो ने लोकप्रियतेचे नवे उच्चांक गाठले होते आणि बीबीसी वर आठवड्याला ४०००० प्रेक्षकांच्या पत्रांचा पाऊस पडत असे मी ऐकून आहे !

            

DIY आणि मी:  १९६०च्या दशकात मी अर्थातच् भारतात होतो. माझे वडील सूतगिरणीचे तंत्रज्ञ होते. ते इंग्लंडहून मागवलेली Woodcraft आणि Kodak चे  Photography मासिके वाचून त्यातील काही वस्तू / प्रयोग करीत. “सृष्टिज्ञान” मासिकात दिलेली शास्त्रीय खेळणी आम्ही नेमाने घरी बनवायचो. “How Things Work” अशा काहीशा नावाचे एक मोठे पुस्तकही  आमच्या घरी होते, त्यात घड्याळाचे यंत्र ,कारचे इंजिन, स्टीम इंजिन, एरोप्लेन, मोठ्या बोटी यांच्या यंत्रणेचे सविस्तर वर्णन आणि आकृत्या होत्या. आमच्या गावातली सॉ-मिल, कास्ट आयर्नची फौंडरी, गूळ आणि साखरेचे कारखाने वयाच्या १३-१४ वर्षाआधीच वडिलांनी मला तिथे नेऊन सविस्तर दाखवले होते. मी नववीत असताना उन्हाळी सुट्टीत वडिलांनी माझ्या कॅमेऱ्यात फिल्म घालून कापसापासून सूत बनवण्याच्या पूर्ण प्रक्रियेचे फोटो काढवून त्या प्रत्येक processची माहिती लिहून पुस्तिका बनवण्याचा प्रोजेक्ट माझेकडून करून घेतला होता ! त्या काळातच वडिलांनी Origami, Fretwork अशा अनेक छंदान्ची ओळख करून दिली होती. दरवर्षी बनणाऱ्या दिवाळीच्या आकाशकंदीलांची बांधणी, किल्ल्याची रचना, गणपतीची नवनवीन आरास या आम्हाला आपले DIY कलाकौशल्य दाखवण्याच्या सुवर्णसंधि असत.

माझ्या इंग्लंडमधील तीस वर्षांच्या वास्तव्यात ८-९ वेळा घर बदलण्याचे प्रसंग आल्याने वारंवार नव-नवीन हीटिंग आणि शोभिवंत इलेक्ट्रिक दिव्यांची फिटिंग , किचन आणि बाथरूममधली फिटिंग, घराचे वेगवेगळ्या प्रकारचे रंगकाम, इन्स्युलेशन, कौलारू छतांची देखभाल,बागेतली विविध कामे यामुळे DIY ची जाण आणि आवड वाढत गेली ! आता गेल्या वर्षीच माझ्या मित्राने दिलेल्या लाकडांच्या तुकड्यांमधून गॅरेजसाठी ६फू x ६ फू x १.५ मापाचे  शेल्फ, किचनसाठीची एक ट्रॉली आणि दोन चौरंग यांच्या निर्मितीचा आनंद मिळाला. (फोटो २,३) या कामासाठी इलेक्ट्रिक स्क्रू ड्रायवर , इलेक्ट्रिक सर्क्युलर करवत वापरल्याने खूपच वेळ वाचला. आमच्या एका घरच्या बागेत अडलेला सूर्यप्रकाश येण्यासाठी इलेक्ट्रिक करवतीने ६ झाडे कापून सरळसोट ८-१० फुट उंचीचे खांब बनवले (फोटो ४ ) पण त्यापासून बागेत बसण्याचे बाक बनवायचे स्वप्न राहून गेले पण झाडे कापण्याचा प्रचंड खर्च मात्र वाचला ! दर वर्षी घराभोवतीच्या फरसबंदी (walkway & patio) यावरचे शेवाळे/मातीचे डाग Jet-washer वापरुन स्वछ्छ करणे हे माझे एक आणखी आवडते काम आहे.

रस्त्यांची फरसबंदी (paving) करताना जे पाणी मुरण्यासाठी छिद्रे पाडतात त्यातून दंडगोलाकार दगडी भक्कम एकसारखे तुकडे निघतात. असे तुकडे रस्ता बनवणाऱ्यानी मला फुकट दिले, हे तुकडे घरामागच्या बागेत सर्व बाजूना वाफ्यांची आणि लाकडी शेडभोवती किनार (बॉर्डर)आणि सौर- कारंज्यासाठी चबुतरा बांधण्यास उपयोगी पडले. (फोटो ५,६) आणखीही एका बांधकामातून उरलेले चौकोनी सीमेंटचे तुकडे मिळाले त्यामधूनही फुलझाडाच्या वाफ्या भोवतीची ४० फुट लांब आकर्षक किनार घरच्या दर्शनी भागात झाली.प्रत्येक टाकून देण्याच्या वस्तूतून बरीच काही नवनिर्मिती (सध्याच्या भाषेत “सर्क्युलर-इकॉनमी”) साध्य होऊ शकते. टाकावू पुठठयापासून बनलेली लॅम्पशेड (फोटो ९),प्लायवूड कोरून बनवलेल्या (fretwork) अनेक वस्तूंपैकी देवघर आणि वाघाचे पोर्ट्रेट (फोटो ७,८,) हे त्याचे नमुने आहेत. या कोरिवकामातून निघालेले तुकडे वापरुन ग्रीटिंग कार्डे बनवता येतात (फोटो १०). लाकूड पट्ट्या सुबक/रेखीव कापण्याची सवय झाली की घरच्या सुशोभीकरणात महत्वाच्या असलेल्या बॉक्स टाइप फ्रेम घरीच बनवणे सहज शक्य होते (फोटो ११). इंग्लंडमध्ये अनेक छोट्या शहरात महिन्यातल्या ठराविक दिवशी हौशी आणि अनुभवी सेवानिवृत्त मंडळी एकत्र जमून  Walk-In Repair-Café चालवतात. तिथे आपले बिघडलेले टोस्टर, मिक्सर, लॉन-मोवर, वॅक्युम-क्लीनर,मुलांची जुनी खेळणी घेऊन गेलात तर (माफक दरात/ ऐछ्छिक देणगीवर) दुरुस्त करून देतात! अशा एखाद्या कॅफेला भेट द्याल तर तिथले उत्साही आणि आनंदी वातावरण तुम्हाला नक्की DIY साठी ऊर्जा देईल.   

TV व्यतिरिक्त माझे DIY शिक्षण आजही “यू-ट्यूब” विद्यापीठात छान चालू आहे. अनेक वस्तूंचे उत्पादक किंवा हौशी तज्ञ तिथे कुठल्याही DIY विषयावर प्रात्यक्षिके दाखवत असतात. आजच्या लहान आणि तरुण पिढीला ही विद्या शिकण्यासाठी दुसरीकडे जायलाच नको- केवळ जिज्ञासू वृत्ती आणि चिकाटी हवी ! गेल्या २-३ वर्षात आमच्या बागेत फळ-भाज्या पिकवण्याचे आणि वेगवेगळी फुलझाडे वाढवण्याचे अनेक DIY प्रयोग केले. वेगवेगळ्या जातींचे टोमॅटो-बटाटे, मिरच्या, गाजरे, वांगी, मटार, घेवडा, भोपळा,सेलरी, पालक, कोथिंबीर, लसूण ही अगदी बियाण्यापासून वाढवण्याचा आनंद अनुभवला आहे.काही फसलेल्या प्रयोगातून पुढच्या वर्षीसाठी खूप काही शिकलो आहे. या सगळ्यातून कुठल्या महिन्यात काय बागकाम करायचे याचे वेळापत्रक आखावे लागते. ग्रीनहाउसमध्ये  बियाण्यापासून रोपे बनविणे, त्यांचे योग्य वेळी आणि योग्य प्रकारे त्यांचे जमिनीत रोपण करणे, माशा-कीटक, गोगलगायी , बुरशी आणि तण यापासून संरक्षण यामध्ये बरेच DIY आहे ! कारच्या जुन्या टायर किंवा जुन्या बादल्यांमद्धे बटाटे पिकवणे, कमी जागेत काकडी/टोमॅटोची vertical लागवड करण्यासाठी खास कुंड्या बनवणे (फोटो १२ ) हे सुद्धा यू ट्यूब विद्यापीठातून गरजेपोटी शिकलेले ज्ञान आहे !

मी भारतातून इथे आलेल्या अनेक तरूणांशी बोलतो तेव्हा त्यांच्या DIY बद्दलच्या अनुत्साह आणि अज्ञानामुळे धक्का बसतो. केवळ पुस्तकी शिक्षण, शहरी “वापरा आणि फेका” या बाजारु अर्थव्यवस्थेची सवय लागल्याने कोट्यवधी ऊच्च पदवी धारकांची अमाप संख्या असूनही भारतात आता Skills आणि Innovation चे दुर्भिक्ष जाणवत आहे.  

या नव्या जमान्यात प्रत्येकच क्षेत्रात जसजसे AI अगर नवे तंत्रज्ञान येणार तशी नोकरीची शाश्वती हा प्रकार नाहीसा होणार. मी काही शिक्षणतज्ञ नाही पण बऱ्याचशा भविष्यहीन शिक्षणपद्धतीपेक्षा नवीन काळाच्या आव्हानांचा सामना करणारी शिक्षणपद्धती हवी. एकविसाव्या शतकात आजवरचे शोध आणि ज्ञान हे पुढील ज्ञानासाठीचा “कच्चा माल” असणार आहे. तो कच्चा माल वापरण्याची क्षमता कशी वाढवायची हे नव्या शिक्षणपद्धतीने  सांगायला हवे. म्हणजेच काय शिकायचे यापेक्षा कसे शिकायचे यावर जोर हवा. त्यासाठी शिक्षक सुद्धा असा पाहिजे की जो वर्तमानाची जटीलता जाणतो आणि भविष्याची अनिश्चितता, गुंतागुंत आणि तरलता (Fluidity) स्वीकारण्यास सक्षम आहे.

आजच्या स्पर्धात्मक युगातल्या कोणत्याही व्यावसायिक यशासाठी किंवा दैनंदिन जीवनात DIY कौशल्यामुळे खालील  प्रमुख फायदे होऊ शकतात :

१. खर्चात बचत: किरकोळ समस्यांचे निराकरण करण्यात सक्षम असल्याने छोट्या दुरुस्तीसाठी व्यावसायिकांना बोलवण्याची गरज न पडणे .

२. प्रकल्प व्यवस्थापन: घरगुती/व्यावसायिक प्रकल्पांचे काटेकोर नियोजन आणि अंमलबजावणी करताना वेळ आणि बजेट यावर ताबा ठेवण्याची क्षमता

3. उद्योजकीय क्षमता: DIY कौशल्ये विकसित करून लहान व्यवसाय सुरू करण्यासाठी करणे

४. अभियांत्रिकी गोष्टीं समजण्याची कुवत: क्लिष्ट/गुंतागुंतीच्या  सूचना किंवा प्रकल्पाचे आराखडे सहज समजणे.

५. दमदार (robust) हस्तांतरणीय (transferrable) कौशल्ये: चाकोरीबाहेर विचार करण्याची सवय (Out of box thinking),  प्रकल्पांतर्गत गोष्टींचा प्राधान्य-क्रम बनवणे, प्रकल्पातील/अंमलबजावणीतील समस्यांचे घाबरून न जाता निराकरण करणे

यामुळेच DIYचा  केवळ छंद म्हणून विचार न करता उपयुक्त मनोवृत्ति किंवा विचारप्रणाली म्हणून अंगी बाणवण्याचा प्रयत्न होणे ही काळाची गरज आहे. भविष्याचा सामना करताना पुस्तकी शिक्षणाव्यतिरिक्त जीवनोपयोगी, वेळेला चरितार्थ चालवू शकतील अशा DIY कला तुमच्या व्यावसायिक यशात आणि कौटुंबिक समाधानात निश्चित भर घालतील.

 - डॉ आनंद शिंत्रे

संदर्भ आणि अधिक माहिती :

https://www.sciencemuseum.org.uk/objects-and-stories/everyday-wonders/brief-history-diy

https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/23265507.2018.1457453#d1e119

२.४ - लेख - अपमान - कसा, किती, कुणी आणि कुठे? (रवी दाते)

अपमान - कसा, किती, कुणी आणि कुठे? 

रवी दाते

आपण ऐकतो की ‘शब्द’ हे शस्त्रासारखे असतात, जपून वापरले नाहीत तर जिव्हारी लागतात, अपमानित करतात. ट्रम्प तात्यांनी तर सर्व आंतरराष्ट्रीय संकेत मोडून, स्वतःच्या देशात बोलवून, युक्रेनच्या राष्ट्र प्रमुखांचा भर दरबारात अपमान केला आणि रशिया युक्रेन युद्धाची दिशाच बदलून टाकली. युरोपीय देशांना अचानकपणे हे ‘आपले युद्ध’ असल्याचा साक्षात्कार झाला; युक्रेनला आपण अमेरिका आणि रशिया अशा दोन्ही बाजूंनी कोंडीत पकडले गेल्याची आणि आपल्या नैसर्गिक संपत्तीला आपण मुकणार याची स्पष्ट जाणीव झाली; तसंच अमेरिका हा देश, चीन प्रमाणेच आता कोणाचाही मित्र नाही हे सगळ्या जगाला जाणवलं. आणि ही सारी किमया फक्त काही शब्दांची!!

आपल्या घरात आणि समाजातही आपण काही कमी अपमान करत नाही पण त्यांचे परिणाम एवढे दूरगामी नसतात. परिस्थितीनुरूप आणि तीव्रतेप्रमाणे अपमानाचे स्वरूपही बदलते - सासूने सुनेचा चारचौघात केलेला ‘पाणउतारा’ असतो, महाराष्ट्रातील भाषिक अभिमानी व्यक्तींचा होतो तो ‘अवमान’, जर त्या शब्दांनी आपली समाजातील प्रतिमा डागाळत असेल तर ती ‘मानहानी’, लहानांनी मोठ्यांचा केला तर तो ‘उपमर्द’ आणि एखाद्याला तुच्छ लेखताना होते ती ‘अवहेलना’.

उघड उघड छातीठोकपणे न करता, तिरकस बोलून थोडा ‘खालच्या दर्जाचा’ अपमान करायचा असेल तर त्यासाठी वापरायची क्रियाविशेषणे  ‘कुजकट’,  ‘उपहासात्मक’ आणि ‘घालून पाडून’.

आपण अपमान करतोय की नाही याचा पत्ता लागू न देता सौम्यसा अपमान करण्यासाठी वापरायचे शब्द म्हणजे ‘टोमणा’ किंवा ‘शालजोडीतले’.

अपमानांचे एवढे उपप्रकार बहुधा फक्त आपल्या मायबोलीतच असावेत, इतर भाषांच्या नशिबी हे भाग्य नाही. उगाच नाही मिळाला अभिजात भाषेचा दर्जा.

ह्या उपप्रकारांच्या भाषेतच बोलायचं झालं तर ट्रम्प तात्यांची वागणूक ही ‘मानहानीकारक’ आणि झेलिंन्स्किंची ‘अवहेलना’ करणारी होती. पण असो, आपल्याला नक्की किती आणि कुठल्या दर्जाचा अपमान केला या भाषिक वादात पडायचे नाही. भाषिक वादावरून आठवलं की या युद्धाचे एक कारण भाषिक वाद हेही होते. दहा वर्षांपूर्वी लोहांस, डंबास्क आणि डेनिस्क या प्रदेशातील लोकांवर रशियन भाषा लादण्यात या युद्धाची नांदी होती असे म्हणतात. त्या मानाने आपण महाराष्ट्रीयन लोक बरे, “मराठीने  कानडी भ्रतार” करून भाषिक सीमावाद बेळगावला संपवला, भाषेच्या प्रश्नावरून युद्ध केले नाही.

किमान शब्दात कमाल अपमान करण्यासाठी महाराष्ट्रातील काही शहरे प्रसिद्ध आहेत. परंतु त्या शहरांच्या या अद्भुत कलेस आव्हान देण्यात वैद्यकीय क्षेत्रही फार मागे नाही. निदान मी वैद्यकी शिकत असताना तरी ही कला तत्कालीन वैद्यक विश्वात फारच पुढे गेली होती. आपल्या हुद्द्याची मिजास दाखवून ज्युनिअर्सची अवहेलना करायचा माज सर्वसाधारणपणे सीनियर रजिस्ट्रार लेव्हलला येऊ लागायचा. एकदा एका सीनियर रजिस्ट्रारला ज्युनियरने काही प्रश्न विचारला; बहुधा “हे असे का?” असा प्रतिप्रश्न केला असावा. त्याच्या या ‘उद्धटपणाला’ उत्तर म्हणून त्याने आपल्या बॅजकडे बोट दाखवत जूनियरला विचारले,

“या बॅजवर काय लिहिले आहे?”

“सीनियर रजिस्ट्रार.”

“तुझ्या बॅज वर काय लिहिले.”

“इंटर्न.”

“म्हणून (कळल?)” केवळ एका शब्दात कमालीचा अपमान!!!

या पद्धतीने अपमान करण्याचे बाळकडू बहुधा तत्कालीन आयांकडून मिळत असावे. मुलांनी विचारलेल्या “why is brick  red?” “आकाश निळे का असतं?” या सारख्या असंख्य प्रश्नांचं त्यांना गप्प करण्यासाठी एकच उत्तर असायचं “मी सांगते म्हणून”. 

आम्हाला एक अतिशय हुशार प्रोफेसर होते. मूळचे ग्रीसचे, पण त्यांचे कोणीतरी वंशज “पुण्यनगरीतून” आल्यासारखं त्यांच्या अपमान करण्याच्या पद्धतीवरून वाटायचं. अगदी काही कारण नसताना सहज बोलता बोलता कमालीचा अपमान करायचे. एकदा ते परीक्षक म्हणून माझ्या मित्राच्या नशिबी आले. त्याकाळी त्यांच्याकडून तोंडी परीक्षेत नेहमी केला जाणारा अपमान म्हणजे सरळ नापास झालास असे न सांगता “समोर ते वठलेलं झाड दिसतंय? त्याला पालवी फुटली की मग पुन्हा या, तेंव्हा बघू” असं सांगायचे. किंवा शरीरशास्त्राच्या तोंडी परीक्षेत जर तुम्ही घसरत असाल तर शेवटचा प्रश्न विचारला जायचा, “बरं आता सांग, हृदय छातीमध्ये उजवीकडे असतं का डावीकडे?” हा प्रश्न आला म्हणजे नक्की समजावं की यापुढे अजून नाचक्की होणे बाकी नाही.

कधीकधी या अपमानाचे फायदेही असतात. कवी भूषण हा शिवरायांचा राजकवी होण्यापूर्वी घरात नुसता रिकामटेकडा बसलेला असायचा. सगळ्यात धाकटा भाऊ म्हणून सगळे लाड करायचे. पण मोठ्या भावांची लग्नं झाली, त्यांच्या बायका आल्या आणि एके दिवशी पानात मीठ कमी पडले म्हणून भूषणने मिठाची मागणी केली. वहिनीने उत्तर दिले “चिमूटभर मीठ कमवायची तरी अक्कल आहे का तुम्हाला भावजी?” या अपमानाच्या तिरीमिरीत भूषण घराबाहेर पडला आणि पुढे आपल्या प्रतिभेने राजकवी बनला.

पण कधी कधी या अपमानाचे शल्य एवढे जिव्हारी लागते की महाराजांच्या दरबारात आपला गमावलेला आत्मसन्मान पुन्हा मिळवण्यासाठी मराठी राज्याचे सरसेनापती प्रतापराव गुजर इरेस  पेटतात आणि बहलोल खान समोर दिसल्यावर एवढे संतापतात की आपोआप त्यांच्या म्यानातून उसळते तलवारीची पात आणि त्या वेडात खानाच्या दिशेने मराठे वीर दौडले सात. त्या आत्मघातकी कृत्यामुळे मराठी दौलतीचे एवढे नुकसान झाले की महाराजांनाही कदाचित प्रतापरावांना अपमानास्पद बोलल्याची चुटपुट लागून राहिली असेल.

परंतु तो काळच वेगळा होता. सध्याच्या काळातले गुजर (युक्रेन) खानाबरोबर (रशिया बरोबर) हात मिळवणी करून तात्यांकडून झालेल्या अपमानाचा बदला घेण्याची तयारी करू लागले तरी आश्चर्य वाटायला नको.

कालाय तस्मै नमः!

- रवी दाते ८ मार्च २०२५. 

२.५ लेख - बैय्या ना धरो (डॉक्टर मुकुल आचार्य)

बैय्या ना धरो 

डॉक्टर मुकुल आचार्य

काही दिवसांपुर्वी युट्युबवर स्वैर संचार करत असतांना अचानक ‘दस्तक’ ह्या चित्रपटातील एक गाणे दिसले. ह्या चित्रपटातील गाण्यांच्या चाली, मदन मोहन कोहली ह्यांनी अतिशय भावमधुर अशा स्वरांमध्ये गुंफ़ल्या आहेत. त्या गाण्यांपैकी नेमके ‘बैय्या ना धरो’ हे गाणे ऐकण्यात आले. रात्रीच्या शांत वातावरणात ते गाणे ऐकत असतांना त्यातील अनेक बारकावे उलगडत गेले आणि हा लेख मनःपटलावर उमटत गेला. तो लेख आज पश्चिमाईच्या तिसऱ्या अंकानिमित्त प्रकाशित होत आहे.

‘बैय्या ना धरो’ हे अतिशय मधुर पण क्लिष्ट चाल असलेले गाणे आहे.

एका रागातून दुसऱ्या रागात सहजरित्या संचार करणारी चाल. मुखड्यामध्ये दुसऱ्याच ओळीत स्वरावली बदलते आणि स्वर लहरींचा हा हिंदोळा कडव्यात तर अजून वाढतो! 

'ढलेगी चुनरीया तन से' च्या पुढची ओळ हसेगी रे चुडिया ‘छन से’ अशी आहे.

त्या ‘छन से’ मध्ये मदन मोहन ने अशी काय रचना केली आहे आणि दिदींनी जी जादू केली आहे ना की ते ‘छन से’ ऐकताना आपल्याला चक्क स्वरांच्या त्या बांगड्या एखाद्या सुंदर ललनेचा हातांच्या मोहक हलचालींमुळे किणकिणतांना ऐकू येतात! हा स्वर्गीय अनुभव आहे आणे डोळे मिटून हे कडवे ऐकले तर डोळ्यांसमोर चक्क आय-मॅक्स पडद्यावर एका सुंदर तरुणीच्या गोऱ्या मनगटांवर (इथे उर्दू मधला ‘कलाई’ शब्द इस्तेमाल केला तर त्यात एक हळूवार, नजाकत येतो!) त्या रंगाची उधळण करणाऱ्या "चुडी नही मेरा दिल है" मधल्या चुडिया दिसायला लागतात.

आणि त्या पुढची ओळ ‘मचेगी झनकार’ जेव्हा येते तेव्हा मात्र कहर होतो - त्या ‘झनकार’ शब्दाकरता बहुतेक मदन मोहन ने पूर्ण गाणे बांधायला जितका वेळ घेतला असेल त्याहून किमान दुप्पट वेळ घालून (घालवून नव्हे, वाया गेला नाही तो वेळ!) त्याची चाल बांधली आहे. तार सप्तकाच्या षड्जापासून मध्य सप्तकाच्या षड्जा पर्यंत होणारा तो प्रवास म्हणजे डोंगर माथ्या वरून वेगाने खाली केबल कारने येत असतांना चोहीकडून उधळत असलेल्या स्वर तुषारांनी चिंब भिजून जावे अशी अनुभूती देणारा आहे! 

आणि दिदींच्या त्या गळ्यातून उगम पावणारे ते स्वर तुषार जेव्हा अपल्या कानावर पडतात, तेव्हा तर असे वाटते की ती केबल कार अवेगाने उतरत असतांना बरोबर सहा ठिकाणी, मोक्याच्या वळणांवर क्षण भर थांबत अलगद जमीनीवर उतरवते आणि ते पण केबल कार माध्ये  आपला हात अलगद धरूनआपल्या बाजूला कुणी तरी जन्नत की परी बसली असल्याची अनुभूती होते - हे कडवं आणि ही झनकार शब्द असलेली ओळ तुम्ही डोळे मिटून एकदा एकटे असतांना ऐका - तुम्हाला  सुद्धा  ही अनुभूती नक्की येईल!

हीच अनुभूती दुसऱ्या कडव्यात सुद्धा होते - रहा मोहे निहार!

तो निहार शब्द दिदींनी इतक्या हळुवारपणे गायला आहे की त्या सुंदरीला तो कौतुकाने निहारणारा तरूण सुद्धा लाजेल आणि त्या सुंदरीच्या काळजाचे पाणी होईल! 

 हे सर्व सांगण्याचे प्रयोजन ह्या करता की इतकी क्लिष्ट चाल, त्यातले  गाण्याच्या मध्ये वाजणारे ते संगीताचे मुलायम तुकडे, हे सर्व लता दिदींनी केवळ दोन वेळा ऐकून ती अवघड चाल आत्मसात केली, त्यातले झनकार, निहार, असल्या  शब्दातले स्वरांचे बारकावे फक्त परत एकदा समजून घेतलेत आणि संपूर्ण गाणे त्या मोठ्या वाद्यवृंदा बरोबर, त्या अतिशय कसलेल्या आणि गुणी साजिंद्यांच्या साथीने केवळ एका टेक मध्ये एक ही गलती न करता गायले आणि आपल्या सारख्या श्रोत्यांना त्या आयुष्य भरा करता भारवून गेल्यात! 

धन्य आहेत स्वरांची बरसात करणाऱ्या त्या दिदी, ते सर्व गुणी साजिंदे, ते मजरूह आणि तो "काबिल-ए-तारीफ" मदन मोहन.

ही झाली बैया ना धरो ची कथा. ‘ओ माई री’ ची बात तर गहजब आहे, पण ती और कभी ऐकवीन.

त्या काळातील गाणी आणि आजची गाणी ह्यांच्या मध्ये जमीन-आसमानाचा फरक आहे!

मी गाण्याची ‘तर्ज’ बांधल्यावर ते माझ्या आवाजात किंवा एका डमी गायकाच्या आवाजात ती चाल मुद्रित करून गायक/गायिकेला पाठवतो.

मग गायक ती चाल ऐकतात, आत्मसात करतात आणि रेकॉर्डींग स्टुडीओमध्ये येतात.

तोपर्यन्त ती चाल पेटी/कीबोर्ड वर वाजवून, त्या बरोवर फक्त एक किंवा दोन ताल वाद्यांची संगत घेऊन ट्रॅक तयार केलेला असतो. 

गायक मग ते गाणे त्यांच्या आवाजात रेकॉर्ड करतात, त्या ट्रॅक मधल्या सूर आणि तालाचा आधार घेऊन आणि  हे सर्व एका टेक मध्ये होत नाही - संगणक यंत्र वापरून डिजिटल पद्धतीने एक एक ओळ ध्वनी मुद्रित केली जाते,

म्हणजे हवी तशी गाण्यातली जागा आली नाही तर त्याच  ओळी पासून पुन्हा सुरूवात करून गाणे रेकॉर्ड केले जाते 

हे सर्व सोपस्कार झाल्यानंतर त्या ट्रॅकवर उर्वरीत संगीत, मधले तुकडे आणि  पार्श्व-संगीत ध्वनीमुद्रित केले जाते!

अर्थात आजही खूप गुणी गायक कलाकार आहेत जे  कमी टेक्स् मध्ये गाणे रेकॉर्ड करतात.  पण लता दिदी, आशा ताई, किशोर दा, रफी साहेब, तलत, ह्या सगळ्यांची बात ही कुछ और थी! 

डॉ. मुकूल आचार्य

लिव्हरपूल 

इंग्लंड 

१७/०४/२०२१

पहाटे ०४:०० वा.

ता.क.: ‘बैया ना धरो’ ह्या गाण्याच्या आठवणीने, त्या सुरांनी भारावून जाऊन हा लेख विचारांच्या प्रवाहाबरोबर टाईप करत गेलो.